درونگرایی در معماری ایرانی
معماری و فرهنگ رابطه متقابل و دوسویه دارند، از یک طرف معماری بر فرهنگ تأثیر می گذارد و از طرف دیگر فرهنگ نسبت به معماری تأثیر گذار است. از اینرو، معماری نقش مهمی در شکل گیری روابط و فرهنگ مردمان دارد . مبحث اساسی در معماری ، فضا هست و از آنجا که تا حدی رفتار در درون فضا رخ می دهد ، می توان با مدیریت فضا ، رفتارهای داخل فضا را مدیریت کرد.
آنچه که از دیر باز در معماری ایرانی قابل شهود بوده است، درونگرایی در فضای معماری بوده است ؛ بدین صورت که در معماری درونگرا ، تزئینات به وفور به کار می رفت و به بیرون کمتر توجه می شد و سادگی در معماری برونگرا رعایت می شد. در معماری گذشته ایران،فضاهای درون خانه، نیاز اهل خانه را تأمین میکرد و در معماری درونگرا ، محرمیت و سلسله مراتب رعایت می شد.
با گذشت زمان و از دوران پهلوی به بعد معماری برونگرا ، جایگزین معماری درونگرا شد و به تدریج دیوارهای ساده و بی وزن کنار گذاشته شدند و در عوض پنجره های متعدد رو به خیابان گشوده شدند و تزئینات و نمای بیرونی ساختمان مورد توجه قرار گرفت .برونگرایی تا حدودی جایگزین درونگرایی شد و پدیدهی درونگرایی کمرنگ شد. در این نوشتار تلاش می شود تا به معماری درونگرا پرداخته شود و ویژگی ها و مشخصه های آن مطرح شود .
معانی درونگرایی
از واژه درونگرایی در معماری می توان معانی مختلفی را استنباط کرد . این واژه قبل از اینکه رنگ معماری به خود بگیرد از دیدگاه اخلاقی و عرفانی نیز در بر گیرنده معانی و مفاهیمی از قبیلِ تودار بودن ، گرایش به حالات درونی و پرهیز از نشان دادن آن حالات به صورت تظاهر می باشد . بحث نپرداختن به ظاهر و در عوض کار بر روی درون و حالات درونی ، از طرف بعضی کارآشنایان به مباحث معماری ، به داخل این عرصه نیز کشیده شده است تا جایی که معماران ایران را از این نظر که در نمای بیرون آن و در گذرهای پر پیچ و خم چیزی جز خشت و گل دیده نمی شود ولی در داخل دنیایی از پرکاری و زیبایی دارد، درونگرا نامیده اند.(معماریان،1373)
خصوصیت درونگرایی واحدهای مسکونی در جوامع اسلامی ،که خانواده در آن از حرمت و درونگرایی خاص برخوردار است ، با فرهنگ جامعه کاملاً سازگار بوده و تحت تأثیر آن نیز کمابیش تا عصر جدید تداوم یافته است.(ریمون، 1370)
درونگرایی مفهومی است که به صورت یک اصل در معماری ایران وجود داشته و با حضوری آشکار، به صورتهای متنوع، قابل درک و مشاهده است. اصولاً در ساماندهی اندام های گوناگون ساختمان به ویژه خانه های سنتی، باورهای مردم، بسیار تأثیر گذار بوده است. یکی از باورهای مردم ایران ارزش نهادن به زندگی شخصی و حُرمت آن و نیز عزت نفس ایرانیان بوده که این امر به گونه ای معماری ایران را درون گرا ساخته است.
خصوصیات معماری درونگرا
قبل از هرچیز می بایست ویژگی های یک خانه درونگرا را معرفی کرد . این ویژگی ها به اختصار عبارتند از : 1- نداشتن ارتباط بصری مستقیم فضاهای داخل با فضای شهری بیرون خود . 2-فضاهای مختلف آن را عنصری مانند حیاط و یا صفه های سرپوشیده سازماندهی کرده است به نحوی که روزن ها و بازشوها به طرف این عناصر باز شوند .(معماریان، 1373)
یکی از باورهای مردم ایران زندگی شخصی و حرمت آن بوده که این امر به گونه ای معماری ایران را درونگرا ساخته است. معماران ایرانی با سامان دهی اندام های ساختمان در گرداگرد یک یا چند میان سرا، ساختمان را از جهان بیرون جدا میکردند و تنها یک هشتی این دو را به هم پیوند می داد.
در فرهنگ این نوع معماری، ارزش واقعی به جوهر و هسته باطنی آن داده شده است و پوسته ظاهری، صرفا پوششی مجازی است که از حقیقتی محافظت می کند و غنای درونی و سربسته آن تعیین کننده جوهر و هستی راستین بنا است و قابل قیاس با وجوهات و فضای بیرونی نیست.
ویژگی معماری غیر قابل انکار آثار و ابنیه ای مانند خانه، مسجد، مدرسه، کاروانسرا حمام و غیره مربوط به خصوصیت درون گرایانه آن است که ریشه ای عمیق در مبانی و اصول اجتماعی –فلسفی این سرزمین دارد.
درون گرایی در جستجوی حفظ حریم محیطی است که در آن شرایط کالبدی با پشتوانه تفکر، تعمق و عبادت به منظور رسیدن به اصل خویش و یافتن طمانینه‌ی خاطر و آرامش اصیل در درون، به نظمی موزون و متعالی رسیده است . به طور اعم و بر اساس تفکر شرقی و در سرزمینهای اسلامی؛ جوهر فضا در باطن است و حیاط درونی، به وجود آورنده اساس فضا است.
فضای بیرون و درون معماری آنچنان بهم پیوسته است که هر کدام شکل دیگری را تعیین می کنند. در صورتی که در بسیاری از طرحهای امروزی اکثر فضاهای بیرون از نحوه قرار گرفتن ساختمانها در کنار یکدیگر پیدا می شود یعنی خود واجد ارزش و اصالتی نیستند، بلکه وقتی استقرار ساختمانها مطابق اصول خودشان صورت گرفت فضای حاصل بین آنها هر چه که می خواهد باشد، فضای بیرونی نامیده می شود.
در معماری سنتی فضای بیرون همان نظم قواعد درون را دارد. هیچ جزئی از درون و بیرون خارج از قاعده و انتظام طرح نمی شود و همان طور که ساختمانها فضای بیرون را می سازند، خود میدان و حیاط نظم خاصی را به ساختمانها می دهند. قسمت عمده ای از زیبایی، آرامش و احساس وحدت که در بافت قدیمی شهرها و بناهای مذهبی و فرهنگی قدیم دیده می شود مدیون نظام دو فضا بیرونی و درونی در معماری سنتی است.
امنیت
«امنیت می تواند در سلسله مراتبی از فضای خصوصی خانه تا فضای کاملا عمومی بازار و میدان مطرح باشد. در مقایسه با بسیاری از کشورهای غربی عرف و هنجارهای اخلاقی موجود در فضاهای شهری ایران باعث شده است که فضاهای عمومی این شهرها نسبت به بسیاری از کشورهای اروپایی دارای امنیت نسبتاً بالایی باشند.»(امیرابراهیمی، 1381)
«وجود پیرنشین در محلات یکی دیگر از عوامل ارتقای امنیت شهر سنتی است . در شهرهای عصر صفویه توجه به امنیت و محرمیت تا آنجا مشهود است که ابزاری که برای کوبیدن درب به کار می رفته است متمایز از مردان و صدای تولید شده از آنها نیز متفاوت از یکدیگر است. به گونه ای که شخصی که در خانه حضور دارد با شنیدن صدای درب متوجه جنسیت شخصی که در پشت در قرار دارد می شود. چنین توجهی به جنسیت و احترام به عرصه خصوصی زنان موجب افزایش احساس امنیت و آرامش برای آنها می گردد.اگر محله سنتی را نوعی اندرونی بیانگاریم، می توانیم فضای بزرگ شهر را بیرونی قلمداد نماییم، فضای آزاد. فضای مردانه ، فضای کار و فضای گمنامی.»(هاشمی، 1390: 1003)
از مصادیقی که موجب ارتقای امنیت در فضاهای شهری سنتی می شد اختلاط کاربری های شهری بود. این مهم را می توان در ورودی های شهر و سایر فضاهای عمومی مشاهده نمود. وجود مسجد، حمام و بازارچه در محلات به زنان این امکان را می داد تا علاوه بر فضای خصوصی خانه ها یا نیمه خصوصی هشتی ها و کوچه ها در مساجد و حمام ها نیز امکان ملاقات و تعامل با یکدیگر را داشته باشند.(بلانت، 1384)
محرمیت
محرمیت به عنوان یکی از اصول اساسی در معماری اسلامی در راستای تأمین امنیت اجتماعی دارای وجوه و جنبه های متفاوتی است . محرمیت موجود در خانه های ایرانی ، مساجد، حمام ها ، باغ ها و … مبین همین مسئله است . واژه حریم در لغت به معنی پیرامون ، گرداگرد خانه ، مکانی که حمایت و دفاع از آن واجب باشد ، است . حریم کلمه ای عربی است و به معنی منع هم می باشد . حریم مرز ایجاد می کند ، ولی فقط داشتن جدایی نیست . درست است که حریم هاله ای را به وجود می آورد و مانع از تجاوز دیگران می شود ؛ ولی این حریم ضمن اینکه تمامیت آدم را حفظ می کند ، حریم دیگری را نیز نگه می دارد . حریم طرفین را به هم پیوند می دهد ، بیآنکه دربیامیزد، یکی می داند بی آنکه به اختلاط بگراید (نورانی ،1387). در شهرهای سنتی اسلامی تردیدی نیست که نظام محله های بسته و کوچه های بن بست علاوه بر اینکه راه حل زیرکانه ای بود که مسئله امنیت را حل می کرد و ایجاد حریم می نمود، ایجاد کامل یک جامعه اسلامی مطلوب را با اطمینان از مجزا شدن زندگی خانوادگی ، که البته به عنوان یک خصوصیت اسلامی در شهر مشاهده می شود ، ممکن می ساخت. ( ریمون، 1370)
« در معماری سنتی ایران ، خانه در بافت های شهری پیوسته، متراکم و درونگرا، فضایی خصوصی برای زندگی خانوادگی به حساب می آمد که معمولاً اصل محرمیت در طراحی و احداث آن رعایت می شد تا افراد خانواده از دید اشخاص نامحرم(غیرخودی) محفوظ باشند . بر اساس همین دوگانگی (خودی و غیر خودی)فضای معماری ساخته شده نیز از دو بخش اندرونی (فضای خودی) و بیرونی (فضای غیرخودی) تشکیل شده بود . اندرونی مکان اعضای درجه یک خانواده ، بویژه زنان ، محسوب می گشت ، در حالی که بیرونی محل آمد و شد میهمانان و افراد خارج از خانه بود . با کمی تأمل در تاریخ و ادبیات داستانی کشورمان به خوبی می توان این نوع نگرش را در جدایی فضاهای خصوصی و عمومی در جامعه سنتی و گذشته ایران دید. »(بانی مسعود، 1388: 262)
نتیجه گیری
معماران ایرانی با ساختن خانههای درونگرا در مناطق گرم و خشک ، آب و هوای مطلوب در خانه را ایجاد می کردند. پس درونگرایی در معماری ایران نه تنها امنیت و محرمیت را در بر میگیرد بلکه متناسب با آب و هوای اقلیم نیز هست ؛ خانههای درونگرا در اقلیم گرم و خشک، بسیارخنک هستند و گرمای محیط بیرون را به دورن خود راه نمیدهند و در سرزمینهای میانی و گرم خشک ،خانههای درونگرا راه حل مناسبی برای خشکی هوا، با دمای آزاردهنده و آفتاب تند هستند.
اندرونی جایگاه زندگی خانواده بود و بیگانگان به آن راه نداشتند. بیرونی ویژه مهمانان و بیگانگان بود که جداگانه پذیرایی می‌شدند بخش بیرونی آذین‌های بیشتری نسبت به اندرونی داشت. درونگرایی در معماری گذشته ایران بیشتر بدان توجه می شد و به عنوان یک اصل در معماری رعایت می شد . درونگرایی فقط در بنا و ساختمان ایرانیان قابل رؤیت نیست ؛ بلکه درونگرایی در خلق و خوی ایرانیان به وضوح دیده می شود . اکنون با گذشت زمان و با وجود اینکه آپارتمان و برج ها در سطح شهرها به سرعت چشمگیری در حال رشد هستند ، اما هنوز خصلت درونگرایی در ایرانیان دیده می شود .
ارتفاع و دیده شدن از نظر ایرانیان پسندیده نیست و ساکنین سعی می کنند پنجره های خانه را با پرده های ضخیم بپوشانند و بدین طریق از دیدِ دیگران خود را مصون نگه دارند . پس همانگونه که پیشتر ذکر شد ، معماری در بستری از فرهنگ شکل میگیرد و نمیتواند جدا از فرهنگ باشد و این دو امر بر هم مؤثر هستند . علاوه بر فرهنگ ، اقلیم نیز در معماری بسیار مؤثر هست و درونگرایی در مناطق گرم و خشک ایران بهترین راه حل ممکن برای تعدیل هوا بوده است .معماری در بستر و زمینه ای شکل میگیرد که عوامل بسیاری می تواند در آن تأثیر گذار باشد و در فضای تهی شکل نمیگیرد. مذهب نیز از جمله عوامل مؤثر در معماری هست ، ایرانیان بر حسب مذهب خود و دوگانهی محرم و نامحرم و خودی و بیگانه ،دو فضای اندرونی و بیرونی را در معماری طراحی می نمودند.
منابع:
امیر ابراهیمی، مسرت(1381). فضای عمومی در حصار، شهرسازی، شماره 264.
بلانت، ویلفرید(1384) اصفهان مروارید ایران، ترجمه محمدعلی موسوی و محمد احمدی نژاد، نشر خاک، تهران.
بانی مسعود ، امیر(1388) معماری معاصر ایران (در تکاپوی بین سنت و مدرنیته )، نشر هنری معماری قرن، تهران.
ریمون، آندره(1370) شهرهای بزرگ عربی اسلامی در قرن های 10 تا 12 هجری، حسین سلطان زاده ،چاپ اول.
نورانی ، مرضیه(1387)محرمیت در باغ ایرانی ،نشریه اینترنتی دانشجویی سال دو – شماره 37.
معماریان،غلامحسین(1373) آشنایی با معماری مسکونی ایران: گونه شناسی درونگرا ،دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران.
هاشمی، ملیحه و مرتضی میرغلامی(1390)بازتاب جنسیت در فضاهای شهری سنتی ایران در دوره صفویه،مجموعه مقالات منتخب اولین همایش ملی معماری و شهرسازی اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز.
